Przedszkole Publiczne Nr 1 we Frysztaku » Rozwijanie ekspresji słownej dziecka oraz wzbogacanie wiedzy i przeżyć poprzez kontakt z literaturą dziecięcą

„Przez odpowiednią literaturę dla dzieci kształtuje się smak przyszłego czytelnika”

J. Brzechwa

Aktywność mowy umożliwia dziecku sygnalizowanie swoich potrzeb i dążeń, oznajmienia stanów emocjonalnych, wyrażanie swojego stosunku do rzeczywistości (oceny i sądy), przekazywanie swoich doświadczeń. Stopniowo coraz bardziej zróżnicowany sposób komunikowania się ułatwia dziecku regulowanie stosunków z otaczającym je światem. Mowa dziecka będzie pełniła tę funkcję regulacyjną tylko wówczas, gdy rozwój jej będzie przebiegał w prawidłowych warunkach. Decyduje o tym w głównej mierze oddziaływanie wychowawcze ze strony najbliższego środowiska dziecka. Wiek przedszkolny jest okresem intensywnego kształtowania się mowy. Tempo i rytm tego procesu są bardzo zróżnicowane, są właściwościami wyraźnie indywidualnymi, jednostkowymi. Różna jest jakość i siła oddziaływania takich czynników rozwojowych jak: bodźce płynące z otoczenia, własna aktywność dziecka czy jego wyposażenie organiczne. Program wychowania w przedszkolu jednoznacznie formułuje zadania nauczycielki przedszkola w zakresie wychowania umysłowego aktywizującego procesy poznawcze, rozwijającego potrzebę wiedzy o świecie poprzez m. in. „ …wzbogacanie słownictwa, doskonalenie mowy komunikatywnej, poprawnej pod względem gramatycznym i artykulacyjnym.

Proces nauczania przebiega w szerokim zakresie na płaszczyźnie językowej, a aktywność werbalna jest specyficzną cechą uczenia się ludzi i musi mu nieustannie towarzyszyć. Rozwiązywanie problemów wymaga nie tylko spostrzegania zjawisk i działania, lecz także myślenia i mówienia, do którego trzeba angażować wszystkich wychowanków. Aby ich pobudzić do aktywności werbalnej, należy przede wszystkim wzbogacać język, rozwijać zasób leksykalny i stwarzać okazję do swobodnego wypowiadania się. Ponieważ słowa są narzędziem poznania i środkiem utrwalania wiedzy, wynika stąd potrzeba stosowania w nauczaniu zasady werbalnego aktywizowania ucznia. Nauczyciel przedszkola musi być dla dziecka wzorem mowy godnym naśladowania. Mowa nauczycielki, tak jak w ogóle mowa całego otoczenia, wywiera wpływ na kształtowanie się mowy dziecka. Prawidłowa mowa dorosłego ułatwia dziecku pojmowanie treści, zachęca do uważnego słuchania, a oprócz tego wywołuje mimowolne naśladownictwo sposobu wypowiadania się, jest więc ważnym elementem rozwoju mowy dziecka. Z tych względów zadaniem nauczycielki jest posługiwanie się poprawnym, wyraźnym i wyrazistym żywym słowem, nadawanie całej wypowiedzi układu prawidłowego pod względem logicznym, pozbawionego gadulstwa i odbiegania od zasadniczego tematu. To wymaga stałej pracy nad własną wypowiedzią, nad mową potoczną i nad mową mającą charakter tzw. mowy scenicznej (podczas przekazywania dziecku utworów literackich). Praca nad własnym żywym słowem wiąże się z zadaniem dostarczania dzieciom przeżyć estetycznych. Nauczycielka powinna mówić poprawną, piękną polszczyzną, operować bogatym zasobem słów, znać dużo tekstów literatury dziecięcej, umieć je przekazać zgodnie z wymogami kultury żywego słowa.

Pod koniec wieku przedszkolnego oczekuje się od dziecka poprawnego wymawiania wszystkich dźwięków, swobody w posługiwaniu się mową. Należy jednak pamiętać, iż w tym okresie występują często zaburzenia mowy u dzieci. Toteż powinno się możliwie najwcześniej rozpocząć swobodne usprawnianie mowy oraz korygowanie wszelkich zaburzeń. Nauczyciel przedszkola edukację w zakresie mowy powinien rozpocząć już w grupach dzieci najmłodszych – poprzez zabawy rozwijające mowę. Powinien je stosować świadomie i celowo, najlepiej w pracy indywidualnej lub w małych grupach z dziećmi wymagającymi reedukacji mowy. Przestrzeganie wskazówek higienicznych dotyczących narządów mowy: głosu i słuchu – to następny warunek decydujący o powodzeniu pracy w tym zakresie. Należy tu przede wszystkim podkreślić konieczność „walki z krzykiem”. Mówienie niezbyt głośne, częste wprowadzanie szeptu – ma kapitalne znaczenie dla higieny krtani i układu nerwowego. Ponadto mowa cicha zaostrza uwagę słuchacza zarówno nadawcy, jak i odbiorcy, niejako zmusza do słuchania. Zatem poza czuwaniem nad wyciszeniem własnego głosu nauczycielka powinna wprowadzać jak najwięcej zabaw typu : „Król ciszy”, „Głuchy telefon”, odczytywanie mowy z ust.

Metody i techniki bogacenia słownictwa dzieci w wieku przedszkolnym

Jednym z ważniejszych celów wychowania przedszkolnego jest rozwijanie procesów poznawczych dziecka, jego orientacji w otoczeniu. Podstawę tej orientacji, która wraz z wiekiem staje się coraz szersza i obejmuje coraz rozleglejsze kręgi przedmiotów i zjawisk świata zewnętrznego jest, po pierwsze, bezpośredni kontakt dziecka z rzeczami i zdarzeniami. Jednym z najważniejszych zadań nauczyciela przedszkola jest organizowanie sytuacji, które aktywizują czynności psychiczne dziecka, pobudzają do wypowiedzi. Sytuacje te muszą się zmieniać, umożliwiać dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje pragnienie wyrażania myśli, uczuć, wątpliwości, wyjaśnień, przypuszczeń i pytań. Aktywność dzieci będzie zależała oczywiście od uprzednich zabiegów wychowawczych, pobudzających ciekawość, pragnienie obserwacji otoczenia, poszukiwania odpowiedzi lub zadawania pytań. Małe dziecko jest czynne z natury. Nauczycielka powinna być bacznym obserwatorem dziecka, pomocnikiem i doradcą. W przypadku dzieci młodszych istotną sprawą jest podsuwanie zabawek, zachęcanie do wyboru. H. Mystkowska zwraca uwagę na konieczność wprowadzania dość częstych zmian w kącikach zabaw. Niestety dość często się zdarza w przedszkolach, że pięknie urządzone kąciki zabaw są miesiącami takie same, nic do nich nie przybywa, nic nie ubywa. Zdarza się również, że piękne zabawki są wystawiane „na pokaz”. O czym mają mówić dzieci, gdy ciekawość poznawcza jest dawno zaspokojona, gdy nic się nie dzieje.

Dzieci starsze współdziałają ze sobą w zabawie i tu kontakt sam przez się obliguje je do mówienia. Najlepiej sprzyjają rozwojowi mowy zabawy tematyczne. Przyjęcie odpowiedniej roli pozwala odtwarzać dziecku przy pomocy słowa sytuacje zapisane w jego doświadczeniu i przewidywane dzięki wyobrażeniom. Bardzo rzadko są to role „nieme”. Jeśli jednak się zdarzają, są sygnałem dla nauczycielki. Mogą świadczyć o nieśmiałości, zahamowaniach i bierności dziecka. Rolą nauczycielki jest ostrożne podsuwanie dzieciom pomysłów do zabawy, prowokujących niejako do mówienia. Jeżeli chodzi o mowę towarzyszącą podczas zabawy tematycznej, to jak najbardziej wykorzystujemy tę sytuację do rozwijania słownika dziecka, wzbogacania go w różnorodne części mowy.

W pracy nad rozwijaniem mowy można również wykorzystać gry i zabawy dydaktyczne. Wyjaśnianie zasad i toku gry lub zabawy należy do nauczycielki. Omawiając te sprawy można stosować jednocześnie pokazy niektórych czynności oraz sprawdzanie, czy dzieci pojmują wskazania słowne, tzn. czy umieją je stosować w grze lub zabawie. Wynik zabawy lub gry może być również materiałem do związanego z działaniem ciekawego opowiadania dziecięcego. Działanie jako metoda uczenia się dzieci przenika całokształt życia przedszkolnego. Jest nie tylko sprawdzianem tego, co dziecko pojęło z dostarczanych mu wiadomości, lub tego, co je emocjonalnie pobudziło i zainteresowało, lecz również często punktem wyjścia do podawania mu wiadomości i utrwalania ich.

Aktywizowaniu dzieci do mówienia sprzyja również działalność plastyczna. Niektóre dzieci rysując, malując, czy lepiąc mówią do siebie o tym, co tworzą. Inne muszą mieć słuchaczy – wzywają nauczycielkę, rozmawiają z kolegami. Jeszcze inne pracują cicho, w skupieniu, ale zapytane mówią dużo o swoim dziele. I jeszcze inne nic nie mówią, milczą podczas tworzenia, a potem bardzo niechętnie wypowiadają się na temat swojego utworu.

Inne sytuacje stymulujące mowę dziecka to czytanie lub opowiadanie nauczycielki, słuchanie audycji radiowych, nagrań utworów literackich. Zajęcia te angażują przede wszystkim percepcję mowy.

Praca z ilustracją, z książką prowokuje dziecko do mówienia. Będzie to zarówno samodzielne oglądanie obrazków, jak wspólnie z kolegami i nauczycielką. I tu podobnie jak w wyżej omawianych zajęciach – rola nauczyciela polega na kierowaniu spostrzegawczości dziecka, zachęcaniu go do analizowania i oceny sytuacji. Sposób zadawania pytań przez nauczycielkę obliguje dziecko do formułowania zdań, do wypowiedzi wielozdaniowych lub odpowiedzi krótkich. Od nauczyciela zależy, czy dzieci podczas pracy z obrazkami rozwijają słownik, czy nie. Nie wystarczy dziecku podsunąć książkę, czy ilustrację. Trzeba w sposób przemyślany i planowy organizować mu warsztat poznawczy, aktywizować je, rozszerzać horyzonty.

Przykładem rozwijania ekspresji werbalnej jest rozwiązywanie i układanie zagadek. Układanie różnego rodzaju zagadek – w przeciwieństwie do rozwiązywania tych w gotowej postaci – przybiera zawsze cechy pracy twórczej. Pobudza do nowych oryginalnych pomysłów. Eksperymentowanie materiałem językowym w toku układania zagadek wyzwala i bogaci zasób czynnego słownika, zmusza do uściślania znaczeń kodowanych wyrazów.

Układanie zagadek uczy pewnej dyscypliny językowej, zastanawiania się nad sensem wypowiedzi. Wdraża skutecznie do samokontroli i samooceny, kształtuje odpowiedzialność za słowo, za styl wypowiedzi. Wzbudza wewnętrzną potrzebę doskonalenia własnego języka. Tworzenie tak niekonwencjonalnych struktur językowych, jakimi są zagadki, w specyficzny sposób pobudza dziecko do twórczego manipulowania materiałem werbalnym.

Wspaniałą okazją do rozwijania mowy są historyjki obrazkowe. Kształtują one samodzielność myślenia, wyobraźnię i spostrzegawczość. Wpływają na rozwój mowy, stwarzają okazję do szeregowania faktów w logicznej kolejności. Aby wyjaśnić zdarzenia przedstawione na określonych obrazkach, dzieci muszą zrozumieć, jaką rolę spełniają poszczególne osoby, zwierzęta, przedmioty. Zmuszone są do dokładnego spostrzegania, szukania przyczyn, wyciągania wniosków. Historyjka obrazkowa składa się z serii obrazków powiązanych tematycznie, daje więc dziecku dużo okazji do ćwiczeń w mówieniu. Dzieci uczą się wyrażania swoich myśli coraz dokładniej i trafniej, w coraz bardziej rozwijanych zdaniach. Poprawiając w sposób umiejętny błędy, jakie popełniają, doprowadzamy dzieci do poprawnego wypowiadania się. Podczas omawiania historyjek obrazkowych musimy również pamiętać o wartościach wychowawczych, poznawczych i artystycznych oraz o stopniowaniu trudności.

Kształtowaniu i rozwijaniu mowy sprzyjają wszelkiego rodzaju kontakty dziecka z przyrodą i rzeczywistością społeczną. Dobrą formą są tu spacery i wycieczki.

Recytacje indywidualne i zespołowe to także forma pracy, która niejako narzuca cele związane z rozwijaniem mowy dziecka. Istotną rolę odgrywa tu dobór tekstów dostosowanych pod względem treściowym i formalnym do możliwości percepcji i umiejętności posługiwania się mową zgodnie z normami wieku.

Różne formy inscenizacji zwłaszcza w stosunku do dzieci sześcioletnich mają bardzo duże znaczenie w sterowaniu ich mowy. Zajęcia te wymagają od dzieci pewnej dojrzałości społecznej, umiejętności współdziałania. Te formy pracy mają zwykle duży ładunek emocjonalny i świetnie motywują dzieci do wypowiedzi. Bardzo wzbogacają słownik czynny i rozwijają płynność mowy. W przedszkolu wprowadzamy inscenizacje rozumiane jako zabawy twórcze, nie narzucane przez nauczycielkę, lecz jedynie inspirowane, mające na celu doprowadzenie dzieci do umiejętności swobodnego i twórczego działania. Treść utworów dzieci mogą odtwarzać własnymi słowami – w sposób samodzielny i twórczy. Przy tym należy dzieciom zapewnić różnorodne, ciekawe materiały i umieścić je w łatwo dostępnym miejscu. Wyzwala to chęć do działania i aktywność werbalną. Rozwój twórczy aktywności werbalnej jest możliwy przy twórczej postawie nauczyciela, który odczuwa potrzebę podejmowania coraz to nowych działań. Każda zabawa twórcza powinna wyzwalać zainteresowanie i wewnętrzną potrzebę do działania i werbalnego kontaktu. Zabawy w sali, czynności samoobsługowe związane z ubieraniem, rozbieraniem się, spożywaniem posiłków, myciem rąk, prace porządkowo – gospodarcze, hodowlane stwarzają naturalne sytuacje, w których nauczycielka może nie tylko wzbogacać, ale utrwalać słownictwo, bądź korygować błędy językowe.

Reasumując – w procesie wychowawczym należy poświęcić wiele czasu na pełny rozwój językowy dziecka i to nie tylko podczas zajęć dydaktycznych prowadzonych w tym celu, ale również w każdej sytuacji wychowawczej, głównie podczas zabawy, w czasie której dziecko uczy się najwięcej i nabywa wiele różnych umiejętności.

Jeśli chodzi o znaczenie literatury w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym , to bardzo stary i od niepamiętnych czasów stosowany sposób wzbogacania wiedzy, rozszerzania i intensyfikacji przeżyć oraz doświadczeń.

W przedszkolu trudno wyobrazić sobie dobrą pracę bez literatury dla dzieci. Pisarze i poeci stali się sojusznikami, doradcami, inspiratorami myślenia, przeżywania uczuć i działania, najlepszymi przyjaciółmi dzieci i nauczycieli.

Świat przedstawiony przez pisarza, poetę wzbogaca i rozszerza pracę przedszkola, przenika zabawy i zajęcia przedszkolaków, ukazuje im nowe barwy rzeczy już znanych, wprowadza w świat, porusza wyobraźnię, budzi uczucia, pokazuje co dobre, zachęca i podsuwa pomysły do działania.

Bardzo ważna jest rola w zapoznawaniu dzieci z literaturą. Wszak nie tylko przekazuje ona dzieciom treści literackie, ale i dobiera je spośród innych, dostosowuje do aktualnie przeżywanych przez swych wychowanków doświadczeń, ustala sposób, miejsce i czas wprowadzania tych treści.

Celem literatury dziecięcej jest poznanie świata przez dzieci i tworzenie ich systemu wartości społeczno – moralnych, poznawczych i estetycznych. Literatura ułatwia przyswajanie wiedzy, organizację czasu wolnego, wprowadza w pewne elementy tradycji kulturowej, wiąże emocjonalnie z takimi wartościami moralnymi, na jakich nam z punktu widzenia wychowawczego i społecznego najbardziej zależy. Czasem ułatwia doraźne rozwiązywanie trudności wychowawczych czy wychowawczych problemów. Przekazywanie w tekstach doświadczeń innych ludzi i nadawanie pewnych cech ludzkich zwierzętom literatura wywiera wpływ na psychikę i społeczny rozwój jednostki ludzkiej. Kształtuje społeczną świadomość, uczy szacunku do reguł życia w zespole.

Kontakt z książką ma nauczyć twórczego i osobistego uczestnictwa w kulturze literackiej, samodzielnego spożytkowania tych wartości, które książka jako element kultury posiada, interpretowania odczytywanych treści w taki sposób, aby można z nich było budować system własnej hierarchii wartości uzasadniony i konsekwentny.

Literatura – budzi zainteresowania, jest źródłem wiedzy i przeżyć dziecka. Słuchanie pięknych utworów literackich, oprócz oddziaływania na uczucia estetyczne dziecka dostarcza wzorów właściwego postępowania, czyni bardziej wrażliwym na krzywdę innych, zachęca do naśladowania pozytywnego zachowania, wyrabia krytycyzm w stosunku do zachowań negatywnych. Dziecko zazwyczaj ceni utwory pogodne i wesołe, stroni zaś od tekstów smutnych czy budzących lęk. W miarę jak dziecko poznaje i przyswaja sobie krąg otaczających rzeczy i pojęć, literatura zaczyna zaspokajać nieco inne zainteresowania. Wprowadza dziecko w świat fantazji, która staje się szkołą nierozwiniętego jeszcze abstrakcyjnego myślenia.

Literatura pomaga ukazać dziecku prawdy moralne i egzystencjonalne, z którymi się boryka. Dzięki oddziaływaniu literatury można przekonać dziecko, iż źródło dobra i zła tkwi często w naszej własnej naturze. Agresja, złość, lęk, egoizm, zazdrość, miłość – są kategorią uczuć, które wyzwala człowiek. Dzieci w wieku przedszkolnym reagują bardzo żywo na utwory literackie, cenią zwłaszcza te, w których akcja toczy się szybko, a bohaterowie przeżywają ciekawe przygody. Nic tak nie przemawia do wyobraźni dziecka, nie pobudza jego wewnętrznego zaangażowania jak bajka. Realność bohaterów i wydarzeń, faktów dziejących się często w nieokreślonym czasie, jest dla dziecka oczywista. Bohaterowie bajek są nosicielami określonych wartości. Postacie te mogą być pozytywne lub negatywne. Bohater pozytywny budzi aprobatę, chęć utożsamiania się z jego postacią. Postać negatywna budzi niechęć, często strach, pozostaje przykładem „antywzoru”, zasługującego na potępienie.

Formą, która najlepiej służy wyodrębnianiu wartości wychowawczych utworu jest pogadanka jako forma interakcji słownej między nauczycielką a grupą dzieci. Wraz z innymi formami werbalnego oddziaływania na dzieci realizuje cele wychowania społecznego czy moralnego, wiąże się zarówno z wzorami zachowania jakich pragniemy dostarczyć, jak też z konkretnymi zachowaniami przejawianymi przez dzieci w różnych sytuacjach życia.

Literatura dla dzieci oddziałuje na rozwój dziecka w sposób wszechstronny:

• wpływa na kształtowanie postaw społeczno – moralnych dziecka;

• pomaga w kształtowaniu postawy społecznej dziecka jako członka rodziny, zbiorowości przedszkolnej;

• budzi umiejętność odczuwania piękna, bezinteresowną radość, kształtuje wrażliwość estetyczną, pobudza sferę wyobraźni i emocji, rozwija wyobraźnię, wewnętrzne przeżycia i wzbogaca zasób doświadczeń życiowych, ukazuje podstawowe wartości moralne (dobroć, miłość, prawda, sprawiedliwość);

• rozwija sferę intelektualną dziecka, jako źródło wartości, rozwija mowę i myślenie, utrwala dotychczas zdobyte wiadomości dotyczące otoczenia społecznego, przyrodniczego i technicznego;

• budzi aktywność dziecka i zachęca do działania;

• zachęca do zadawania pytań i rozmów dotyczących zdarzeń, przeżyć bohaterów – dziecko dokonuje prób oceniania postaci literackich i oceny ich postaw;

• wyzwala ekspresję twórczą, plastyczną itp.

• inspiruje do zabaw w teatr, inscenizowania utworów

Jeżeli zatem przyjmiemy, że literatura odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu postaw społeczno – moralnych dzieci, obok otaczającego je życia społecznego i przyrodniczego, to należy udostępnić dzieciom to „źródło wiedzy” w najszerszym zakresie. Odpowiednio dobrany utwór literacki wpływa na kształtowanie komponentu poznawczego, uczuciowego i behawioralnego postawy. Gdy treść i sens utworu literackiego są dla dziecka zrozumiałe wówczas łatwiej wpływać na jego postawę społeczno – moralną. Nauczyciel wybierając utwór powinien brać pod uwagę: właściwości i potrzeby dzieci, artystyczne i wychowawcze wartości utworów, zadania i treści wychowania.

Literatura:

H. Ratyńska: O książkach dla dzieci „Wychowanie w przedszkolu”

I. Dudzińska „Wychowanie i nauczanie w przedszkolu

H. Ratyńska „Literatura dziecięca w pracy przedszkola”

W. Żuchowska: Oswajanie ze sztuką słowa. Początki edukacji literackiej.

WSiP. Warszawa 1992.

Franciszek Dyka, Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji

wszesnoszkolnej, „Biblioteka w Szkole” 2002, nr 3, s. 1.

Katarzyna Och, Rola bajki w edukacji, „Wychowanie w Przedszkolu”

1987, nr 2, s. 114.

Opracowała: K .Chmura-Tęcza